Η Διαφοροποίηση είναι μια σπουδαία έννοια και, όπως θα περιγράψω παρακάτω, ο διαφοροποιημένος άνθρωπος μοιάζει να είναι ο «τέλειος» άνθρωπος, μολονότι το τέλειο δεν υφίσταται στη ζωή. Για να ακριβολογούμε πρόκειται για έναν αυθεντικό, ισορροπημένο και ψυχικά υγιή άνθρωπο.

Δεν είναι τυχαίο ότι η διαφοροποίηση αποτελεί το σημαντικότερο ίσως μακροπρόθεσμο στόχο στην ψυχοθεραπεία – ένα στόχο που κατακτούμε βήμα-βήμα. Όταν μιλάμε για διαφοροποίηση, ουσιαστικά αναφερόμαστε σε ένα πράγμα, που έχει όμως πολλές προεκτάσεις στο ποιοι είμαστε γενικότερα: στη διαφοροποίηση από την οικογένεια καταγωγής μας.

Η Διαφοροποίηση και, το αντίθετό της, η συγχώνευση, έχει να κάνει με το πόσο μπορούμε να έχουμε διαφορετικά συναισθήματα, να σκεφτόμαστε διαφορετικά, να έχουμε διαφορετικές απόψεις και να κάνουμε ουσιαστικά, κι όχι επιφανειακά ή αντιδραστικά, διαφορετικές επιλογές από την οικογένεια που μας έφερε στον κόσμο ή από το γονιό με τον οποίο είμαστε πιο κοντά.

Έχει να κάνει με το πόσο έχουμε αποβάλει επιβαρυντικά – και τελικά αταίριαστα προς εμάς – συναισθήματα και σκέψεις (π.χ. περιττά άγχη και φόβους) που έχουμε κληρονομήσει από την οικογένειά μας, δυσλειτουργικά πρότυπα και τρόπους αλληλεπίδρασης και μία συναισθηματική υπερεμπλοκή με τους δικούς μας ανθρώπους, που καταλήγει να μας βασανίζει, χωρίς πολλές φορές να το συνειδητοποιούμε.

Διαφοροποίηση είναι η ικανότητα να είμαι ο εαυτός μου, με τη μικρότερη δυνατή επιρροή από τις απόψεις ή τις αντιδράσεις των άλλων. Πρόκειται περισσότερο για μια συνεχή προσπάθεια για ισορροπία, παρά για ένα στόχο ο οποίος μπορεί ποτέ να επιτευχθεί στο 100%.

Ο στόχος αυτός καθίσταται εξαιρετικά δύσκολος στην ελληνική οικογένεια, καθώς το «διαφορετικό» ή η υγιής συναισθηματική απόσταση συνοδεύεται συχνά από μεγάλες ενοχές εκ μέρους του παιδιού – και του μετέπειτα ενήλικα – προς το γονιό. Η ενοχοποίηση βέβαια αυτή χτίζεται από το γονιό προς το παιδί συνειδητά ή ασυνείδητα με διάφορους τρόπους.

Όταν ο γονιός είναι αρκετά απαιτητικός ή ελεγκτικός και ζητάει, με τον τρόπο του, τη συμμόρφωση του παιδιού με όσα ο ίδιος θέλει για αυτό ή όταν παίρνει το παιδί με το μέρος του, καθιστώντας το συμμέτοχο όλων των προβλημάτων που έχει με το σύντροφό του (και έτερου γονέα του παιδιού) ή όταν το παιδί αισθάνεται το γονιό του αρκετά αδύναμο ή όταν ο γονιός τονίζει διαρκώς στο παιδί το πόσο θυσιάστηκε για αυτό, όλα τα παραπάνω οδηγούν αρκετά εύκολα στην ενοχοποίηση του παιδιού και στη συγχώνευσή του με το γονέα.

Αποτέλεσμα των παραπάνω, είναι ένας μη διαφοροποιημένος άνθρωπος, ή αλλιώς ψευδο-εαυτός, ο οποίος έχει χαμηλή αυτογνωσία. Μολονότι μπορεί να πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε ξεκάθαρα ποιοι είμαστε, έχουμε τελικά πολλά τυφλά σημεία, εσωτερικές συγκρούσεις κι αντιφάσεις που πολλές φορές δεν αντιλαμβανόμαστε.

Συχνά αυτό που σκεφτόμαστε ή αισθανόμαστε (αν και εφόσον το συνειδητοποιούμε ξεκάθαρα) διαφέρει πολύ από αυτό που εκφράζουμε ή πράττουμε. Μπορεί επίσης είτε να υποτιμούμε είτε να υπερεκτιμούμε τον εαυτό μας και να λειτουργούμε με πολλούς κανόνες και μεγάλες προσδοκίες από τους άλλους.

Ένας μη διαφοροποιημένος άνθρωπος συνήθως απλά αντιδρά στο περιβάλλον του και μπορεί να θυσιάζει την ατομικότητά του για χάρη της ενότητας, της συναισθηματικής εγγύτητας, της αποδοχής και της έγκρισης από τους άλλους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η ανάγκη για εγγύτητα και η ανάγκη για ατομικότητα βιώνονται με ένα συγκρουσιακό τρόπο που δεν επιτρέπει τη συνύπαρξη και των δύο.

Έτσι είτε συγχωνεύομαι με τον άλλον, είτε αποφεύγω τις στενές σχέσεις γιατί τις βιώνω απειλητικά – ότι θα με «ρουφήξουν», θα με καταδυναστεύσουν και θα χάσω την ατομικότητά μου.

Επιπλέον, όταν υπάρχει έλλειψη διαφοροποίησης, η αλήθεια δεν είναι τα γεγονότα καθαυτά αλλά η εσωτερική συναισθηματική μας κατάσταση, δηλαδή το άγχος ή οι φόβοι μας για το παρόν και το μέλλον. Το άγχος είναι η συναισθηματική μας αντίδραση απέναντι σε έναν υπαρκτό ή φανταστικό κίνδυνο. Η αντίδρασή μας μπορεί να είναι στιγμιαία ή χρόνια.

Το χρόνιο άγχος σχετίζεται κυρίως με φανταστικούς ή προσδοκώμενους κινδύνους κι αυξάνεται όταν ο βαθμός διαφοροποίησης είναι χαμηλός. Οι χρόνιοι φόβοι επομένως είναι πάντα κληροδοτημένοι από την οικογένειά μας, είτε το συνειδητοποιούμε εκ πρώτης είτε όχι, και μεταβιβάζονται στην οικογένεια που εμείς δημιουργούμε. Οι άνθρωποι εκδηλώνουμε συνήθως δυσάρεστα συμπτώματα όταν ο βαθμός διαφοροποίησης είναι χαμηλός.

Αντίθετα, ο διαφοροποιημένος άνθρωπος, ή αλλιώς ακέραιος εαυτός, διαθέτει σημαντική αυτογνωσία και, για αυτό ακριβώς το λόγο, είναι σε θέση να αξιολογήσει πιο ρεαλιστικά τον εαυτό του. Αν είμαι σε θέση να με αξιολογήσω πιο ρεαλιστικά, έχω, κατ’επέκταση, πιο ρεαλιστικές προσδοκίες από τον εαυτό μου, αλλά και από τους άλλους, χωρίς να παίρνω ακραίες θέσεις.

Ο διαφοροποιημένος είναι ένας ψύχραιμος και υπεύθυνος για τη ζωή του άνθρωπος. Είναι εκείνος που γνωρίζει τις ευθύνες του απέναντι στους άλλους, χωρίς όμως να είναι υπερβολικά υπεύθυνος για αυτούς. Το τελευταίο είναι ένα μεγάλο θέμα, το οποίο συνήθως δεν συνειδητοποιούμε, όταν εμπλεκόμαστε σε στενές σχέσεις. Συχνά αναλαμβάνουμε για τους δικούς μας ανθρώπους πολύ μεγαλύτερη ευθύνη για τη ζωή τους από εκείνη που μας αναλογεί.

Υψηλή διαφοροποίηση σημαίνει να είμαι αυθεντικός με τον εαυτό μου, να γνωρίζω ξεκάθαρα τι θέλω και τι χρειάζομαι και να μπορώ να βάζω όρια στον εαυτό μου και στους άλλους. Ο διαφοροποιημένος άνθρωπος συνδυάζει την ικανότητα να σκέφτεται λογικά με την ικανότητα να παραμένει σε επαφή με τα συναισθήματά του και να τα εκφράζει.

Όσο πιο διαφοροποιημένος είμαι, τόσο – παραδόξως – είμαι σε θέση να εμπλακώ στενά με τους άλλους, χωρίς όμως να συγχωνεύομαι μαζί τους και να απαρνιέμαι το ποιος είμαι. Επίσης οι διαφοροποιημένοι άνθρωποι ανταποκρίνονται καλύτερα στις στρεσογόνες καταστάσεις της ζωής.

Τι γίνεται λοιπόν με τις περιπτώσεις των ανθρώπων που δεν είναι ιδιαίτερα διαφοροποιημένοι; Η μοναδική λύση είναι η δουλειά με τον εαυτό μας. Η ψυχοθεραπεία μειώνει το χρόνιο άγχος και τους κληροδοτημένους φόβους, που προκαλούν διάφορα συμπτώματα και μας ωθούν να επαναλαμβάνουμε τραυματικές καταστάσεις.

Προτού συμβεί βέβαια αυτό, θα βιώσουμε, κατά τη διάρκεια της θεραπείας, στιγμιαίο άγχος το οποίο είναι αναπόφευκτο στην προσπάθειά μας να ορίσουμε τον εαυτό μας, σε σχέση με τους σημαντικούς άλλους. Το στιγμιαίο άγχος έχει πολύ λιγότερο επιβλαβείς συνέπειες στον οργανισμό μας, απ’ότι το χρόνιο.

Από την άλλη, η ψυχοθεραπεία κατευθύνει ή προκαλεί την ανάδυση του πραγματικού μας εαυτού και διακόπτει τη μεταβίβαση δυσλειτουργικών χαρακτηριστικών, μοτίβων και συμπεριφορών από τη μία γενιά στην άλλη.

Πηγές:

Bowen, M. (1976). Theory in the practice of psychotherapy. In P. J. Guerin. (Ed.). Family therapy. New York: Gardner.

Bowen, M. (1998). Τρίγωνα στην Οικογένεια: Ανώνυμου για τη διαφοροποίηση του εαυτού. Αθήνα: ΕλληνικάΓράμματα

Friedman, E.H. (1991). Bowen Theory and Therapy. In A.S. Gurman & D.P. Kniskern (Ads). Handbook of Family Therapy vol.2. New York: Brunner/Mazel

Horne, K.B.& Hicks, M.W. (2002). All in the Family: A Belated Response to Knudson-Martin’s Feminist Revision of Bowen Theory. Journal of Marital and Family Therapy, vol. 28, no 1, 103-113 

Kerr, M.E. (1985). Obstacles to Differentiation of Self. In A.S. Gurman (Ed.). Casebook of Marital Therapy. New York: Guilford Press

Kerr, M.E. & Bowen, M. (1988). Family Evaluation. New York: Norton

Lieberman, S. (1987). Going Back to Your Own Family. In A. Bentovim, G. G. Barnes & A. Cooklin (Eds.). Family Therapy: Complementary Frameworks of Theory and Practice. London, The Institute of Family Therapy: Academic Press

Δημοσίευση στο περιοδικό “30 ημέρες υγείας”, Αρετή Δρακάκη, τεύχος 115, Φεβρουάριος – Μάρτιος 2017